Een negentiende-eeuwse gevangenis restaureren, nieuw leven inblazen én verknopen met de bestaande stad? Mét behoud van het gesloten gevangeniskarakter? In Leeuwarden zijn ze er volop mee bezig. Daar legt ontwikkelaar BOEi de laatste hand aan behoud en herstel, herbestemming en inpassing van de Blokhuispoort, de zogeheten ‘Bijzondere Strafgevangenis’ waar de laatste
gedetineerde op 19 juli 2007 de deur achter zich dichttrok. In de gevels: een ratjetoe van ramen en deuren die allemaal om een maatoplossing vroegen.

Van gevangenis naar multifunctioneel gebouw
De Blokhuispoort werd in de tweede helft van de negentiende eeuw gebouwd naar ontwerp van architect J.F. Metzelaar, op de plek waar al in de vijftiende eeuw een Blokhuis stond. In de late
negentiende eeuw volgde een aantal uitbreidingen. In 2007 voldeed het complex niet meer aan de brand- en veiligheidseisen en kwam de Rijksgebouwendienst met een leeg gebouw te zitten. De dienst zocht vervolgens een nieuwe bestemming en een nieuwe eigenaar. In 2014 kocht BOEi de Blokhuispoortgevangenis via de gemeente Leeuwarden van het rijk. Een jaar later ging de restauratie en herbestemming van start van het 16.000 vierkante meter tellende rijksmonument. Kosten: 25 miljoen euro. Rijk, gemeente en provincie Friesland zijn belangrijke financiers van de herbestemming van de Blokhuispoort.

Een negentiende-eeuwse gevangenis restaureren, nieuw leven inblazen én verknopen met de bestaande stad? Mét behoud van het gesloten gevangeniskarakter? In Leeuwarden zijn ze er volop mee bezig. Daar legt ontwikkelaar BOEi de laatste hand aan behoud en herstel, herbestemming en inpassing van de Blokhuispoort, de zogeheten ‘Bijzondere Strafgevangenis’ waar de laatste gedetineerde op 19 juli 2007 de deur achter zich dichttrok. In de gevels: een ratjetoe van ramen en deuren die allemaal om een maatoplossing vroegen.

Nog is het kruip-door-sluip-door in delen van de Blokhuispoort. De vertrekken voor de Openbare Bibliotheek van Leeuwarden bijvoorbeeld, een van de nieuwe gebruikers van de voormalige gevangenis, zijn een bouwplaats. “Op 1 januari is het klaar”, meldt restauratieleider Ron Spaan. Spaan is in de Blokhuispoort sinds 2015 de man die namens monumentenontwikkelaar BOEi, met een heel team technisch specialisten, de restauratie en herbestemming van de Blokhuispoort begeleidt. Hij doet dat samen met onder andere Anthony de Graaf, hoofd afdeling restauratie en instandhouding van de Bouwgroep Dijkstra Draisma, de aannemer verantwoordelijk voor de uitvoering van restauratie en herbestemming.

Verboden stad
Bij de aanpak van de Blokhuispoort draait het op het eerste oog om tegenstrijdige doelen. BOEi stak het project in op restaureren en behoud van het gesloten karakter van de gevangenis. Een verboden stad, zo typeerde BOEi-directeur Arno Boon de Blokhuispoort ooit. Spaan: “Dit gebouw is penitentiair erfgoed. Het was altijd een plek waarin je je vrijheid kwijt was, met een enorm streng gevangenisregime gebaseerd op eenzame opsluiting. Bij de herbestemming was de uitdaging om dat historische karakter vast te houden.” Tegelijkertijd transformeerde BOEi het voormalige gevangeniscomplex tot huisvesting voor tal van nieuwe gebruikers en deed ingrepen die de Blokhuispoort laten aanhaken bij de nabijgelegen binnenstad. Spaan: “Het in stand houden van de oorspronkelijke beleving mocht geen belemmering zijn voor de exploitatie of voor het verknopen met de binnenstad.” Om die reden kreeg de Blokhuispoort een doorloop over de lengteas van het complex. Spaan: “Daarmee verbinden we de drie binnenpleinen van het complex en opent het complex zich aan twee zijden naar het centrum van Leeuwarden.” Daarnaast kreeg de Blokhuispoort in de gevels op een aantal zorgvuldig gekozen plaatsen grote nieuwe glaspuien, om hedendaagse gebruikers te faciliteren en bruggen te slaan tussen de gebouw en
stad. Dergelijke moderne puien zijn onder andere te vinden in de gevels van het restaurant (Janisol Arte) en in de Openbare Bibliotheek (Rollecate) Spaan: “Voorwaarde voor de inzet van deze puien was dat het om duidelijk als modern te herkennen ingrepen moest gaan. Als beperking gold in beide gevallen de zonwering aan de buitenzijde. Bij het restaurant hebben we alleen vier grote parasols, bij de bibliotheek verticale ‘schoepen’.”

Nieuwe gebruikers
Dat het werkt, de mix van geslotenheid en openheid en de combinatie van behoud en vernieuwing, dat bewijst de Blokhuispoort al enige tijd. Tussen de steigers en de bouwketen huist al enige
jaren een cultureel bedrijvencentrum met 130 creatieve ondernemers, de Blokhuispoort heeft naast een goed lopend restaurant een kroeg annex eetcafé. De Noordelijke Hogeschool Leeuwarden vond in de Blokhuispoort nieuwe huisvesting, de Frisian Design Factory trok in met een Fablab vol 3D-printers en ook het projectbureau Leeuwarden Europese Culturele Hoofdstad 2018 is er gevestigd. In 2018 volgen de Openbare Bibliotheek en ROC Friese Poort. Restauratiebegeleider Ron Spaan van BOEi: “Allemaal gebruikers die een relatie met de stad Leeuwarden
hebben en dankzij hun activiteiten de Blokhuispoort beter verknopen met de binnenstad.”

HIstorische celdeur met Salto-systeem
In de Blokhuispoort bevindt zich ook een hostel, gevestigd in een van de gerestaureerde voormalige celblokken. Hier is goed te zien hoe restauratie en nieuw gebruik samengaan. Ook op het gebied van ramen en deuren. De hotelkamers bevinden zich in de voormalige cellen – compleet met de oude celdeur. Anthony de Graaf: “Vanwege de logiesfunctie moesten alle zestig celdeuren dertig minuten brandwerend worden en zelfsluitend zijn. Maar de dranger die daarvoor nodig is mocht niet zichtbaar zijn. Die is daarom geïntegreerd in de bovenzijde van de deur. De deur is daarnaast voorzien van een elektronisch Salto-systeem, waarmee de hotelgasten hun kamerdeur openen, uiteraard ook van binnenuit.” Bij de kleurstelling van het cellencomplex liet BOEi onderzoek doen door kleurenrestaurator Bert Jonker. Ron Spaan: “Jonker concludeerde dat de deuren oorspronkelijk een bruinachtige kleur hadden. Die kleur hebben we vanwege het nieuwe gebruik iets aangepast. De deuren zijn een tintje groener gemaakt en daarmee iets chiquer geworden.” Deze kleur is onderdeel geworden van de nieuwe huisstijl, ontworpen door Bart de Rooy van iconic design.

Behoud voorop
Het samengaan van oud en nieuw in de celdeuren is illustratief voor de doordachte aanpak van de Blokhuispoort, aldus Anthony de Graaf: “Bij het restaureren hanteerden we de restauratieladder: conserveren gaat voor repareren gaat voor vernieuwen. Voor de ramen en deuren in het complex was de benadering steeds: zoveel mogelijk behoud van het originele materiaal en het originele karakter. Neem de tralies voor de ramen – nu functieloos, maar wel origineel, en heel bepalend
voor de uitstraling. We hebben steeds per kozijn, deur en raam gekeken naar de beste oplossing, en daaruit rolde een aantal vaste scenario’s. Het meest voorkomende scenario in de Blokhuispoort: authentieke houten kozijnen met enkelglas, waar we achterzetbeglazing hebben geplaats. Wat we dus niet hebben gedaan, is het uitfrezen van sponningen om isolatieglas te plaatsen. Het verst zijn we gegaan, wanneer we ramen of deuren terugplaatsten omdat deze dicht waren gezet of door andere ingrepen waren verdwenen.”

Biomassa-installatie
Een belangrijke component van de restauratie van de Blokhuispoort is de duurzame biomassa-installatie waarmee het voormalige gevangenisgebouw wordt verwarmd. De installatie draait op snoeiafval van de gemeente Leeuwarden. Een bourgondische oplossing noemt Spaan het, en een functionele: “De gevel isoleren was geen optie; door die ingreep ben je een van de twee zijden van je gevel kwijt. Maar we gaan ook niet stoken om de buitenlucht te verwarmen: er is wel degelijk dakisolatie en ook naar het glas is gekeken. Daar hebben we gekozen voor isolatieglas of achterzetbeglazing.” De duurzame energieopwekking met de biomassa-installatie maakte het mogelijk om aan de gevel elementen te handhaven en, waar intact, te voorzien van achterzetbeglazing. Spaan: “Dan tocht het misschien een beetje, of je haalt niet de U-waarde. Maar we hebben niet de energetisch kijk gehanteerd, maar gefocust op het comfort.
Hoe kunnen we koudeval voorkomen? Hoe kunnen de mensen comfortabel werken in een gerestaureerde en herbestemde Bijzondere Strafgevangenis uit de negentiende eeuw?”

Zeven scenario’s
In de Blokhuispoort hanteerde BOEi zeven scenario’s voor behoud van kozijnen, deuren en ramen:
• Achterzetraam bij houten vensters
• Restaureren in oud kozijn/in nieuw kozijn
• Nieuwe invulling (Janisol Arte, Rollecate of MHB)
• Beton (schokbeton met draadglas)
• Natuurstenen montanten met daartussen gietijzeren vensters en achterzetbeglazing
• Stalen (gietijzeren) roeden in houten ramen
• Houten roeden in houten ramen
• Stalen kozijnen uit de jaren negentig met isolatieglas in cellenblokken

Tekst: Hans Fuchs
Beeld: Marjolein Ansink